به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ دکتر حسن بلخاری در هفتمین مجموعه درسگفتارهایی درباره‌ ناصرخسرو که به «مفهوم‌شناسی، تنزیل و تاویل در آثار ناصرخسرو» اختصاص داشت، گفت: نخست باید بر این نکته تاکید کرد که درست است که در تاویل از واقعیت فاصله می‌گیریم و باطن معنا را جست‌وجو می‌کنیم، اما حقیقت تاویل گسست از واقع نیست. به همین دلیل نمی‌توان گفت که تاویل‌گرایی مسلمین سبب سقوط از عصر طلایی شد. یعنی همان عصری که ابن هیثم‌ها و خوارزمی‌ها را پدید آورد. بگذارید در یک تمدن تفسیرگرها کار خود را بکنند و عالِم‌ها کار خود را. چرا که گاهی تاویل، گشودن افق‌های جدید برای علم است.

وی افزود: لکن تاویل کننده را کسی چون ناصرخسرو باید انگاشت که در کنار تاویل خود عقلانیت را نادیده نمی‌گیرد. آن خیال خلاقی که ذهن ما را برای رسیدن به افق‌های جدید تحریک و تهییج می‌کند ارزش دارد. تمدن‌ها با قوه خلاقیت خیال و کنجکاوی‌های عقل است که به جاهای جدید می‌رسند. اگر به اسم علم، باب خلاقیت خیال را ببندید هنر را از زندگی انسان بیرون کرده‌اید.

عین‌القضات در تمهیدات از اشعار ناصرخسرو آورده است

این استاد دانشگاه با توجه به نکته‌هایی که در درسگفتار پیشین ارائه کرده بود، ادامه داد: نکته دیگری که پیشتر بدان اشاره شد تاثیر ناصرخسرو بر آیندگانش بود. برای نشان دادن این تاثیر باید عین‌القضات را مثال زد. عین‌القضات دقیقا یازده سال بعد از مرگ ناصرخسرو به‌دنیا می‌آید (۴۹۲ ق). مشهورترین آثار او «تمهیدات»، «زبده الحقایق»، «نامه‌ها» و «شکوه الغریب» است. گل سر سبد آنها تمهیدات است. هیچ می‌دانید که عین‌القضات در تمهیدات چقدر از اشعار ناصرخسرو را آورده است؟ و همین‌طور در نامه‌ها؟

وی افزود: مشخص است که شهرت ناصرخسرو جهان اسلام را درنوردیده بود. آنقدر که یک صوفی سربدار از برای اثبات مطالبش به شعر او استناد می‌کند. در حالی که هنگامی که تاریخ ناصرخسرو و عین‌القضات را بررسی تطبیقی می‌کند این دو را در یک جا قرار نمی‌دهد. چون عین‌القضات صوفی سربداری است که سر در طاعت عقل می‌نهد. در یک چنین افتراقی استناد عین‌القضات به ناصرخسرو برای چیست؟

ناصرخسرو بسیار به عقل استناد می‌کند

بلخاری گفت: این چه سرّی است که در شیوه و سلوک (هم در مساله علم و عصمت و امام و هم در مساله تصوف و عقلانیت) این دو نقطه مقابل هم هستند اما عین‌القضات همدانی استناد می‌کند به ناصرخسرو. این برای تاویل است. در تاویل است که این دو انس یافته‌اند. این تاویل است که دو غریب و مخالف عرصه عقل را به رفیق تبدیل می‌کند. چون عین‌القضات کسی است که رسما شیوه تمثل را در تاویل باطن قرآن برمی‌گزیند. او می‌گوید: «باش تا تو را بینای تمثل کنند». تمثل یعنی درک صورت مثالی که در پس حقایق نهفته است. عین‌القضات تئوری‌پرداز شیوه تمثل در تاویل است. پس چرا به آثار ناصرخسرو مراجعه نکند؟ آثار او نشان می‌دهد که متاثر از ناصرخسرو بوده است. این یکی از ادله من است بر تاثیر تاریخی ناصرخسرو.

وی افزود: به هر حال اگر بخواهیم وارد بحث تاویل و تنزیل در آثار ناصرخسرو بشویم رجوع به قرآن مهم است. قرآن روح حاکم بر آثار ناصرخسرو است. قرآن برهان می‌آموزد. این را باید بسیار توجه کرد. به همین دلیل ناصرخسرو بسیار به عقل استناد می‌کند. در این که تاویل ناصرخسرو ریشه گرفته از روح حاکم بر تاویل قرآن است، تردیدی نیست. اما اگر ما شیعه و اهل سنت را در باطن‌گرایی مورد بحث قرار بدهیم، از این دو کدام یک باطن گراست؟ بی گمان شیعه باطن‌گراست. شیعه می‌گوید حجیت ولی به اجماع مردمان نیست. مشروعیت ولی به امر عالی حضرت مولی است. پس تاویل در نزد شیعه برجسته است. فلذا  ناصرخسرو در تاویل خود دو معلم دارد: معلم اول قرآن است، و معلم دوم معصومین.

تاویل ما را به باطن و حقیقتِ جریان می‌کشاند

این پژوهشگر فلسفه هنر گفت: ناصرخسرو در جاهایی، از روایات بیشتر متاثر است تا قرآن. چون بنا به قول امامان شیعه روایات تاویل باطن قرآن است. اما در قرآن تاویل به چه معناست؟ در قرآن تاویل به معنای درک بطن متن است. یعنی این که افعال ما یک صورتی دارد و یک سیرتی؛ یک ظاهری دارد و یک باطنی. کل هستی هم ظاهری دارد و باطنی. تفسیر، ظاهر قرآن است. تاویل، بطن قرآن است و حقیقت دانش درک باطن است نه درک ظاهر. چون در ظاهر امکان فریب هست. در باطن احتمال فریب نیست. ظاهر، علم حصولی است و باطن، علم حضوری. در ادراک علم حصولی امکان خطا هست. هم از سوی مُدرِک و هم از سوی مُدرَک و هم از ابزار درک. برای همین است که تفسیرها مختلف هستند اما تاویل‌ها واحدند. چون باطن نمی‌تواند متعدد باشد.

وی به مساله مهمی اشاره کرد و افزود: نکته بسیار مهم در این قلمرو این است که تاویل ما را به باطن و حقیقتِ جریان می‌کشاند. تاویل در قرآن به نحوی مطلق بیانگر این است که هستی دو چهره دارد: صورت و سیرت. حداقل از لحاظ عقل دوگانگی هستی قابل اثبات است. ما یک هستی محسوس داریم و یک هستی معقول. یک جهان برین داریم و یک جهان زیرین. پس هستی دو ساحت دارد: برون و درون. حقیقت کمال در درک درون است، از مسیر برون. این حرف ناصرخسرو است. یعنی مطلقا سعی نکنید که شریعت را دور بزنید. از دیدگاه عرفا ظاهر ضد باطن نیست.

وی افزود: آخرین مرحله، ظهورِ باطن است. پس به اندازه باطن قداست دارد. به همین دلیل نمی‌توانیم واقعیت را در نظر نگیریم. حرف ناصرخسرو را ببینید: «هر که شریعت را به‌کار نبندد، به علم تاویل نرسد». عین کلام او در «گشایش و رهایش» است. از برون به درون رفتن، از ظاهر به باطن رفتن، تاویل است. الزاما هم شهود نمی‌خواهد. بلکه اگر انسان همین عقل را کامل استفاده بکند به تاویل می‌رسد. افرادی چون ناصرخسرو معتقدند هستی را باید تاویل کرد. از دیدگاه ناصرخسرو تنزیل «کثیف گردانیدن لطیف» است. منظور از این «کثیف» متکاثف و متراکم بودن است. یعنی یک هستی متراکم داریم که ترکیبی است، یک هستی مجرد داریم که بسیط است.

بلخاری ادامه داد:  در صفحه ۱۰۸ «گشایش و رهایش» در باب «رهایش مردم به چیست؟» می‌گوید: «پرسیدی ای برادر که رهایش مردم به چیست؟ بیان کن تا بدانیم. بدان ای برادر که رهایش مردم به دو چیز است که دانش را بدان بتوان پذیرفت. یکی از او دل است که بدان بداند و دیگر تن است که بدو مر آن دانش را کار بندد. بر مثال کسی که پیشه‌ای آموزد مر او را هوش تمام باید و تن درست. تا مر آن پیشه را به تن خود بتواند کرد به روزگار، تا آن وقت که آن پیشه معلوم شود. پس کار بستن آن پیشه کثیف گردانیدن آن علم است». یعنی کار بستن آن پیشه تجسم دادن به آن علم است، یا ظاهر کردن آن اندیشه است. پس از دیدگاه ناصرخسرو تنزیل امر مجرد را کثیف می‌کند (یعنی مُرکب)، تاویل امر مُرکب را به بساطت و مجردیت خود می‌رساند. دین حقایق را از برای شما تنزیل کرد، اما تا تاویل نکنید به حقیقت دین نمی‌رسید. از این رو تاویل تنها ابزار درک حقیقت است.

عرفان علوی از شریعت به طریقت و از طریقت به حقیقت می‌رسد

وی افزود: واقعیت قضیه این است که ناصرخسرو تاویل را علمی می‌داند که به وسیله آن می‌توانید باطن‌ها را ببینید. منتهی شرط دارد. مبادا رسیدن به بطن معادل دور زدن ظهر باشد. به طریقت نمی‌توان رسید اگر شریعت را محور قرار ندهید. عرفان علوی عرفانی است که از شریعت به طریقت و از طریقت به حقیقت می‌رسد. قرآن امر حقیقی را نازل کرد تا نردبانی باشد که به واسطه این نردبان انسان‌ها با تاویل به حقیقت برسند. این تاویل تاثیر قرآن بر ناصرخسرو است.

این استاد دانشگاه گفت: یک مورد از تاویل ناصرخسرو را هم بگویم تا بدانیم که شکل تاویل او چه گونه است. تاویل او به امر «صراط» مربوط می‌شود. وقتی می‌گوییم «صراط» ذهن می‌رود سراغ پُلی که بر فراز این سو و آن سوی جهنم آویخته‌اند. ظاهرا کسی از ناصرخسرو پرسیده که صراط چیست؟: «پرسیدی ای برادر که صراط چیست؟ که ایدون همی گویند بر سر دوزخ است کشیده، باریکتر از مو و تیزتر از شمشیر. و همه خلق ز او بباید گذشت. نیکبخت از او بگذرد و به بهشت رسد و بدبخت در او در دوزخ افتد. بیان کن تا بدانیم». جواب: «بدان ای برادر که صراط در پارسی راه باشد. و راه دو گونه بُوَد. یکی راه ظاهر که مردم بر روی زمین بر آن راه روند. و دیگری راهی که مردم در او به نفس رَوَد، در نیکی و بدی.»

وی در پایان سخنانش افزود: ناصرخسرو می‌گوید که راه ظاهر داریم و راه باطن. راه باطن گشوده در عرصه نفس است. بعد اثبات می‌کند که «صراط» فقط «راه» فارسی نیست. بلکه یک صراط باطن هم داریم. تاویلش چنین است: صراط منزلی بین منازل است. این باریکی مو و تیزی شمشیر بیانگر این است که انسان در نفس خود میان دو راه سرگردان است. از یک طرف فرشتگی است و از طرف دیگر خوی حیوانی. این را شما در «گشایش و رهایش» می‌توانید بخوانید.

هفتمین مجموعه درسگفتارهایی درباره‌ ناصرخسرو چهارشنبه ۲۶ فروردین در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.